KIEDY TYMCZASOWE ARESZTOWANIE NIE MOŻE BYĆ STOSOWANE?
Kwestię niniejszego artykułu reguluje Kodeks postępowania karnego (KPK) , w szczególności przepis art. 259. Piszę o negatywnych przesłankach stosowania tymczasowego aresztowania.
Z wpisu dowiesz się więc:
- kiedy należy odstąpić od tymczasowego aresztowania (TA)?
- kiedy nie stosuje się tymczasowego aresztowania?
- czy są jakieś wyjątki od powyższych sytuacji?
- jakie jest stanowisko RPO wobec stosowania TA w dobie koronawirusa?
- czy stres, stan zdrowia, zadłużenie, podjęcie współpracy z organami, choroba dziecka, kontynuowanie nauki, problemy rodzinne, zły stan psychiczny żony a nawet hodowla zwierząt może być podstawą uniknięcia TA?
KIEDY NALEŻY ODSTĄPIĆ OD TYMCZASOWEGO ARESZTOWANIA?
Jeżeli szczególne względy nie stoją temu na przeszkodzie, należy odstąpić od tymczasowego aresztowania, zwłaszcza gdy pozbawienie oskarżonego wolności:
1) spowodowałoby dla jego życia lub zdrowia poważne niebezpieczeństwo;
2) pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny.
KIEDY NIE STOSUJE SIĘ TYMCZASOWEGO ARESZTOWANIA?
Tymczasowego aresztowania nie stosuje się, gdy na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia.
Ponadto, tymczasowe aresztowanie nie może być stosowane, jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku.
CZY JEDNAK WYJĄTKOWO W POWYŻSZYCH SYTUACJACH MOŻE BYĆ ZASTOSOWANE TYMCZASOWE ARESZTOWANIE?
Owszem, gdy oskarżony ukrywa się, uporczywie nie stawia się na wezwania lub w inny bezprawny sposób utrudnia postępowanie albo nie można ustalić jego tożsamości.
Co więcej istnieje taka możliwość, gdy zachodzi wysokie prawdopodobieństwo orzeczenia środka zabezpieczającego polegającego na umieszczeniu sprawcy w zakładzie zamkniętym.
TYMCZASOWE ARESZTOWANIE W DOBIE KORONAWIRUSA
Rzecznik Praw Obywatelskich w listach do prof. dr. hab. Krystiana Markiewicza, prezesa Stowarzyszenia Sędziów Polskich „Iustitia, oraz sędzi Beaty Morawiec, prezeski Stowarzyszenia Sędziów THEMIS, zwrócił uwagę, że praktyka stosowania oraz przedłużania stosowania tymczasowego aresztowania przez sądy powinna być bardzo uważnie przeanalizowana w związku z zagrożeniem epidemiologicznym. Szczególnego znaczenia nabiera art. 259 § 1 pkt 1 k.p.k., zgodnie z którym, jeżeli szczególne względy nie stoją temu na przeszkodzie, należy odstąpić od tymczasowego aresztowania, zwłaszcza gdy pozbawienie oskarżonego wolności, spowodowałoby dla jego życia lub zdrowia poważne niebezpieczeństwo.
Osoby pozbawione wolności (a zatem także tymczasowo aresztowane) stanowią szczególnie wrażliwą grupę z uwagi na charakter zastosowanych wobec nich środków, pozostających poza ich kontrolą i ograniczającą ich zdolność do podejmowania działań ostrożnościowych. Należy przy tym powołać się na stanowisko Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka, który wezwał rządy i odpowiednie władze do pracy nad ograniczeniem liczby osób pozbawionych wolności, wskazując, że część krajów już podjęła w tym zakresie odpowiednie kroki. Władze powinny zbadać możliwości zwolnienia osób najbardziej narażonych na COVID-19, m.in. starszych osadzonych oraz chorych, jak i również skazanych za drobniejsze przestępstwa.
Jak wynika z zaleceń Podkomitetu ONZ do spraw Zapobiegania Torturom i Innemu Okrutnemu, Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu (SPT), konieczne jest przejrzenie wszystkich spraw dotyczących tymczasowego aresztowania w celu ustalenia, czy jest ono nadal bezwzględnie konieczne w świetle powszechnego zagrożenia dla zdrowia oraz rozszerzenie możliwości stosowania wolnościowych środków zapobiegawczych dla wszystkich, poza najbardziej poważnymi, przypadków.
Zgodnie zaś z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach dotyczących więźniów, sytuacja szczególnego podporządkowania państwu rodzi jego szczególną odpowiedzialność, także za stan zdrowia więźnia. Choroba może bowiem tak zintensyfikować „normalne” cierpienia wynikające z pobytu w więzieniu, iż przybiorą one formę „nieludzkiego lub poniżającego traktowania” lub nawet doprowadzą do śmierci więźnia. Uruchomi to odpowiedzialność państwa za naruszenie odpowiednio art. 3 lub art. 2 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
Badając, czy osadzenie w więzieniu osoby chorej jest zgodne z art. 3 Konwencji, Trybunał bierze pod uwagę trzy elementy: aktualny stan zdrowia osadzonego, jakość leczenia (opieki) zapewnionej w warunkach więziennych oraz celowość kontynuowania pozbawienia wolności w świetle stanu zdrowia osadzonego. Biorąc pod uwagę powyższe, tymczasowe aresztowanie powinno być stosowane absolutnie wyjątkowo i tylko w najcięższych przypadkach, gdy wolnościowe środki zapobiegawcze mogą okazać się niewystarczające.
CZY STRES MOŻE BYĆ PODSTAWĄ UNIKNIĘCIA TYMCZASOWEGO ARESZTOWANIA?
Sąd dostrzega, że oskarżony ze względu na zdiagnozowane schorzenia powinien unikać sytuacji stresujących, co w warunkach izolacji penitencjarnej nie zawsze jest możliwe. Stres związany z osadzeniem należy jednak do naturalnych konsekwencji wynikających z pozbawienia wolności w ramach tymczasowego aresztowania (II AKzw 395/19 – wyrok SA Kraków z dnia 06-05-2019).
STAN ZDROWIA OSKARŻONEGO A PRZESŁANKI ODSTĄPIENIA OD TYMCZASOWEGO ARESZTOWANIA
Nie ulega wątpliwości, że oskarżony wymaga specjalistycznego leczenia w związku z poważną chorobą, którą u niego zdiagnozowano, że powinien je kontynuować i poddać się wkrótce zabiegowi operacyjnemu. Okoliczności te należy zaliczyć do grupy przesłanek wymienianych w art. 259 § 1 KPK, skutkujących odstąpieniem od tymczasowego aresztowania oskarżonego, tym bardziej że „szczególne względy”, o jakich mowa w tym przepisie również się temu nie sprzeciwiają, skoro pobyt oskarżonego w zakładzie karnym w warunkach aresztowania jest bliski połowie kary pozbawienia wolności orzeczonej nieprawomocnym wyrokiem i nie wniesiono na jego niekorzyść apelacji (II AKa 103/18 – postanowienie SA Kraków z dnia 08-06-2018).
CHĘĆ PODJĘCIA PRACY W CELU SPŁATY ZADŁUŻENIA A OKOLICZNOŚCI UZASADNIAJĄCE UCHYLENIE TYMCZASOWEGO ARESZTOWANIA
Podnoszone przez oskarżonego okoliczności natury osobistej, tj. chęć podjęcia pracy w celu spłaty zadłużenia mieszkania, nie należą do kategorii uzasadniających uchylenie tymczasowego aresztowania na podstawie art. 259 § 1 pkt 2 KPK (V KK 230/12 – postanowienie SN – Izba Karna z dnia 04-04-2013).
PRZESŁANKI ODSTĄPIENIA OD TYMCZASOWEGO ARESZTOWANIA A POTRZEBY ZWIERZĄT HODOWANYCH PRZEZ OSKARŻONEGO
Nie należy do sądów chronienie przed zbyt ciężkimi skutkami zwierząt hodowanych przez oskarżonego. Przepis art. 259 § 1 KPK chroni oskarżonych i członków ich najbliższej rodziny, ale nie chroni ich zwierząt. Straty finansowe, jakie oskarżony może ponieść, gdy wskutek aresztowania nie prowadzi hodowli, a jego konkubina woli wyjechać za granicę, są wyłącznie jego sprawą (II AKz 623/07 – postanowienie SA Kraków z dnia 11-12-2007).
FAKT PODJĘCIA WSPÓŁPRACY Z ORGANAMI ŚCIGANIA A UCHYLENIE ARESZTU
Fakt podjęcia współpracy z organami ścigania na etapie postępowania przygotowawczego (sam w sobie oczywiście godzien pochwały), na etapie procesu, na którym nie rozpoczęło się jeszcze postępowanie dowodowe nie może uprawniać do formułowania kategorycznie brzmiących wniosków odnośnie konieczności uchylenia aresztu, czy też pewności zastosowania instytucji, o jakiej mowa w art. 60 KK. Oczywiście w zależności od realiów procesowych danej sprawy, sytuacja taka może skłaniać do rozważenia zabezpieczenia toku procesu środkami zapobiegawczymi innymi aniżeli areszt, lecz wówczas, to sąd prowadzący sprawę mając na względzie stadium procesu i adekwatność proponowanego środka w odniesieniu do możliwości zabezpieczenia jego prawidłowego toku, powołanym jest w pierwszej kolejności do tego, by zdecydować o ich rodzaju i dalszym stosowaniu (II AKz 19/07 – postanowienie SA Katowice z dnia 17-01-2007).
CHOROBA DZIECKA JAKO PRZESŁANKA ODSTĄPIENIA OD STOSOWANIA TYMCZASOWEGO ARESZTOWANIA
Pozbawienia podejrzanego możliwości uczestnictwa w terapii chorej córki, które może mieć negatywny wpływ na efekty jej leczenia i może prowadzić do pogorszenia jej stanu zdrowia, co z kolei może prowadzić do zagrożenia jej życia, potwierdza zaistnienie przesłanki przewidzianej w art. 259 § 1 pkt 2 KPK (WZ 14/04 – postanowienie SN – Izba Wojskowa z dnia 18-03-2004).
NIEMOŻNOŚĆ KONTYNUOWANIA PRZEZ OSKARŻONEGO NAUKI JAKO PRZESŁANKA ODSTĄPIENIA OD TYMCZASOWEGO ARESZTOWANIA
Niemożność kontynuowania przez oskarżonego w związku ze stosowaniem środka zapobiegawczego, nauki, nie jest wystarczającym argumentem aby uznać, że przesłanki określone w art. 259 § 1 pkt 2 KPK uzasadniały uchylenie zastosowanego środka zapobiegawczego lub jego zmianę na łagodniejszy, bowiem regułą jest, iż środki odurzające rozprowadzają osobnicy młodzi, którzy kontynuują naukę (II AKz 574/01 – postanowienie SA Katowice z dnia 01-08-2001).
ZŁY STAN PSYCHICZNY ŻONY PODEJRZANEGO W ŚWIETLE PRZESŁANEK ODSTĄPIENIA OD TYMCZASOWEGO ARESZTOWANIA
Zły stan psychiczny żony podejrzanego wywołany silnym stresem po jego aresztowaniu nie daje podstaw do przyjęcia, iż zaistniała sytuacja stwarza realne zagrożenie dla jej życia (II KZ 126/00 – postanowienie SN – Izba Karna z dnia 26-09-2000).
STOSOWANIE TYMCZASOWEGO ARESZTOWANIA A POWSTANIE PROBLEMÓW RODZINNYCH
Powstanie trudnej sytuacji rodzinnej stanowi normalne następstwo zastosowania wobec niego tymczasowego aresztowania i nie stanowi podstawy do odstąpienia od stosowania tymczasowego aresztowania (II KZ 94/00 – postanowienie SN – Izba Karna z dnia 04-08-2000).