OBOWIĄZEK NAPRAWIENIA SZKODY I ZADOŚĆUCZYNIENIA W POSTĘPOWANIU KARNYM

Podstawy prawne wniosku o naprawienie szkody w postępowaniu karnym uregulowane zostały przepisem art. 46 Kodeksu karnego. Ale i w tym przypadku stosujemy także przepisy prawa cywilnego, o czym niżej.

Z niniejszego artykułu dowiesz się:

• jakie są zasady orzekania przez sąd obowiązku naprawienia szkody i zadośćuczynienia?
• kiedy sąd orzeka nawiązkę?
• jaki jest cel orzeczenia obowiązku naprawienia szkody?
• jaki charakter ma przedmiotowy środek?
• na czyją rzecz orzekany jest obowiązek naprawienia szkody?
• czy możliwe jest zasądzenie odsetek?
• jakie są kryteria ustalania wysokości zadośćuczynienia w postępowaniu karnym?
• czy możliwe jest zasądzenie zadośćuczynienia częściowego?
• czy możliwe jest solidarne naprawienie szkody?
• czy możliwe jest dziedziczenie obowiązku naprawienia szkody?

 

Photo by Tingey Injury Law Firm on Unsplash.

PRZEPIS ART. 46 KODEKSU KARNEGO:

§1. W razie skazania sąd może orzec, a na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka, stosując przepisy prawa cywilnego, obowiązek naprawienia, w całości albo w części, wyrządzonej przestępstwem szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; przepisów prawa cywilnego o możliwości zasądzenia renty nie stosuje się.

§2. Jeżeli orzeczenie obowiązku określonego w § 1 jest znacznie utrudnione, sąd może orzec zamiast tego obowiązku nawiązkę w wysokości do 200 000 złotych na rzecz pokrzywdzonego, a w razie jego śmierci w wyniku popełnionego przez skazanego przestępstwa nawiązkę na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu. W razie gdy ustalono więcej niż jedną taką osobę, nawiązki orzeka się na rzecz każdej z nich.

§3. Orzeczenie odszkodowania lub zadośćuczynienia na podstawie § 1 albo nawiązki na podstawie § 2 nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu niezaspokojonej części roszczenia w drodze postępowania cywilnego.

ZASADY ORZEKANIA OBOWIĄZKU NAPRAWIENIA SZKODY

Warunkiem orzeczenia środka karnego określonego w art. 46 § 1 KK, jest istnienie szkody w chwili orzekania. Jeśli zatem szkoda zostanie w jakiejś części naprawiona, to powinno to doprowadzić do zmniejszenia orzeczonego obowiązku naprawienia szkody. Szkoda, oprócz uszczerbku w mieniu (damnum emergens) obejmuje również utracone pożytki (lucrum cessans).

Zgodnie z art. 46 § 1 KK beneficjentem rzeczonego obowiązku może być tylko podmiot pokrzywdzony w sprawie w rozumieniu art. 49 § 1 KPK, a więc osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo oraz zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia.

Wymóg bezpośredniości naruszenia lub zagrożenia dobra prawnego jest tym co odróżnia pojęcie pokrzywdzonego w rozumieniu przepisów prawa karnego procesowego od cywilnoprawnego pojęcia poszkodowanego, tj. osoby, która doznała szkody (zarówno bezpośredniej, jak i pośredniej) w zakresie swoich dóbr prawnie chronionych na skutek zdarzenia szkodzącego. Ta bezpośredniość występuje wtedy, gdy pomiędzy czynem zawierającym przedmiotowe znamiona przestępstwa, a naruszeniem lub zagrożeniem dobra danego podmiotu nie ma ogniw pośrednich. Pokrzywdzonym zatem w procesie karnym może być jedynie ten, kogo przestępstwo dotyka bezpośrednio i narusza lub zagraża w taki sposób jego dobru prywatnemu, chronionemu przez naruszony przez sprawcę przepis.

(II KK 240/18 – wyrok SN – Izba Karna z dnia 25-07-2018)

CEL OBOWIĄZKU NAPRAWIENIA SZKODY

Obowiązek naprawienia szkody powstaje w momencie uprawomocnienia się wyroku, ale dotyczy on tylko tej szkody, której w ogóle jeszcze nie naprawiono. Obowiązek ten, co do zasady, ma na celu zaspokojenie pokrzywdzonego, poprzez doprowadzenie do przywrócenia stanu majątkowego odpowiadającego temu, który miał miejsce przed popełnieniem czynu przestępnego. Ten obowiązek zostaje wówczas dookreślony w wyroku skazującym, co obejmuje zarówno sposób naprawienia szkody (np. przez zapłatę lub restitutio in integrum), jak też wskazanie podmiotu, na którego rzecz ma być wykonany. W tej mierze nałożenie obowiązku z art. 46 § 1 KK ma charakter rozstrzygnięcia o roszczeniach pokrzywdzonego, wynikających z popełnienia przestępstwa, w rozumieniu prawa cywilnego (art. 107 § 2 KPK).

(II AKa 57/18 – wyrok SA Szczecin z dnia 27-09-2018)

KOMPENSACYJNY CHARAKTER ŚRODKA W POSTACI NAPRAWIENIA SZKODY

Środek orzekany na podstawie art. 46 § 1 KK ma charakter wyłącznie kompensacyjny i co do niego nie stosuje się ogólnych zasad wymiaru kary (art. 56 KK). Naprawienie szkody jest normalną konsekwencją jej wyrządzenia przez sprawcę, który tę szkodę wyrządził (art. 415 KC). W przypadku szkody majątkowej ten kto ją wyrządził powinien m.in. wyrównać wszystkie powstałe w wyniku jego działania straty (art. 361 § 2 KC). Natomiast w przypadku doznanej przez pokrzywdzonego krzywdy zasadniczym kryterium decydującym o wysokości należnego zadośćuczynienia jest przede wszystkim jej rozmiar (zakres), a niewymierny charakter takiej krzywdy sprawia, że ocena w tej mierze winna być dokonywana na podstawie całokształtu okoliczności sprawy.

(II AKa 23/19 – wyrok SA Poznań z dnia 11-04-2019)

ZASĄDZANIE ODSETEK

Norma prawna zawarta w przepisie art. 359 § 1 i 2 KC dotyczy odsetek a zarazem wskazuje, kiedy są one należne od sumy pieniężnej i wymienia sytuacje, w których odsetki są należne. Wynikać to musi z czynności prawnej, bądź ustawy, z orzeczenia sądu lub z decyzji innego właściwego organu.

Obecnie instytucja z art. 46 § 1 KK ma charakter kompensacyjny. Nie wynika z tego jednak automatycznie, że sąd orzekając obowiązek naprawienia szkody zobligowany jest do zasądzenia odsetek od dnia jej wyrządzenia. W dalszym ciągu, co wynika z przepisów prawa cywilnego, okoliczność ta powinna zostać oceniona w realiach konkretnej sprawy. Skoro jednak w niniejszym wypadku szkoda wyniknęła z czynu niedozwolonego, którego charakter wskazywał, że już w dniu jego popełnienia znana była sprawcom wysokość wyrządzonej przez nich szkody, a zatem – innymi słowy – wysokość ich zobowiązania wobec pokrzywdzonych, to sąd meriti słusznie uznał, że datą początkową, od jakiej winny być naliczone ustawowe odsetki, jest data popełnionego przez nich przestępstwa.

(II AKa 192/19 – wyrok SA Katowice z dnia 29-07-2019)

Możliwe jest jednak zasądzenie odsetek od kwoty uwzględnionego roszczenia począwszy od daty prawomocności wyroku, w sytuacji gdy wysokość roszczenia jest znana dopiero z tą datą.

(II AKa 49/20 – wyrok SA Kraków z dnia 26-06-2020)

KRYTERIA USTALANIA WYSOKOŚCI ZADOŚĆUCZYNIENIA

W świetle treści art. 46 § 1 KK zasadniczym kryterium decydującym o wysokości należnego zadośćuczynienia jest przede wszystkim rozmiar doznanej przez pokrzywdzonego krzywdy; zadośćuczynienie bowiem ma pełnić funkcję kompensacyjną. Powyższe jednoznacznie wskazuje, że do kryteriów, jakie należy brać pod uwagę przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia, nie należą do okoliczności związane z możliwościami zarobkowymi oskarżonego i jego stanem majątkowym, bowiem nie wpływają one na rozmiar wyrządzonej krzywdy ani na stopień winy sprawcy. Środek karny określony w art. 46 § KK chroni interesy pokrzywdzonego w procesie karnym. Nie sposób zaś uznać, iż „wartość” tej samej krzywdy byłaby zróżnicowana w zależności od zamożności bądź możliwości zarobkowych sprawcy przestępstwa.

(II AKa 252/18 – wyrok SA Gdańsk z dnia 05-09-2018)

Do orzekanego na podstawie art. 46 § 1 KK środka kompensacyjnego w postaci zadośćuczynienia nie stosuje się normy z art. 440 KC, a zatem nie jest możliwe miarkowanie jego wysokości sytuacją materialną sprawcy. Określone w art. 440 KC warunki miarkowania wysokości roszczeń dotyczą wyłącznie obowiązku naprawienia szkody majątkowej, a nie zadośćuczynienia. Obowiązek naprawienia szkody niemajątkowej w formie zadośćuczynienia za wyrządzoną krzywdę określają przepisy art. 444, 445 i 448 KC, które nie dają podstaw do uznania, aby sytuacja majątkowa podmiotu zobowiązanego mogła być przesłanką ograniczającą wysokość zadośćuczynienia.

(II AKa 140/19 – wyrok SA Warszawa z dnia 11-09-2019)

ZADOŚĆUCZYNIENIE CZĘŚCIOWE A DALSZE UPRAWNIENIA POKRZYWDZONEGO

Zasądzenie zadośćuczynienia częściowego uprawnia pokrzywdzonego do wystąpienia o przyznanie dalszego zadośćuczynienia i odszkodowania za doznane krzywdy natury fizycznej i psychicznej, zwłaszcza jeżeli w chwili wyrokowania sąd karny nie był władny ocenić rozmiaru doznanych przez pokrzywdzonego krzywd, a taka ocena wymaga odpowiednich opinii medyków-specjalistów, po zakończeniu leczenia pokrzywdzonego.

(II AKa 84/18 – wyrok SA Szczecin z dnia 19-07-2018)

SOLIDARNE NAPRAWIENIE SZKODY

Wspólne działanie z pozostałymi oskarżonymi w sprawie uzasadnia przypisanie tym osobom, współdziałającym ze sobą, spowodowania całości szkody i rodzi odpowiedzialność za szkodę w pełnej wysokości, a co za tym idzie implikuje konieczność solidarnego zobowiązania sprawców do naprawienia szkody w pełnej wysokości.

(II AKa 71/18 – wyrok SA Szczecin z dnia 14-06-2018)

Brak jest więc obecnie jakichkolwiek prawnych przeszkód do stosowania solidarnej odpowiedzialności współsprawców za szkodę wyrządzoną przestępstwem.

Sąd może co prawda, również w świetle obowiązujących przepisów, nałożyć na kilku współsprawców obowiązek spłaty odszkodowania w częściach, ale winno to nastąpić tylko w takim przypadku gdyby tego rodzaju rozwiązanie zabezpieczyło w pełni interesy osób pokrzywdzonych i zapewniło im bardziej skuteczną rekompensatę całości wyrządzonej szkody, niż w przypadku zastosowania odpowiedzialności solidarnej.

(II AKa 41/19 – wyrok SA Warszawa z dnia 10-07-2019)

DZIEDZICZENIE OBOWIĄZKU NAPRAWIENIA SZKODY

Spadkobiercy dziedziczą długi wynikające z zobowiązań sprawcy do naprawienia szkody, jeżeli powstały za życia takiej osoby, a potwierdza to odszkodowawczy charakter obowiązku nałożonego na sprawcę na podstawie art. 46 § 1 KK. Jest to odmienny środek nałożony na sprawcę, niż nawiązka, która według art. 46 § 2 KK jest karą majątkową, wymierzaną osobiście skazanemu sprawcy na podstawie dyrektyw prawa karnego, a nie według przesłanek dotyczących odpowiedzialności odszkodowawczej w przepisach prawa cywilnego. Obowiązek odszkodowawczy, należący do klasycznych długów spadkowych jest objęty ogólną regułą zawartą w art. 922 § 1 KC.

(II CSK 82/17 – wyrok SN – Izba Cywilna z dnia 15-11-2017)