OBRONA KONIECZNA

Obrona konieczna została uregulowana w art. 25 Kodeksu Karnego. Właśnie o tym kontratypie będzie traktował niniejszy wpis.

Z artykułu dowiesz się:

  • czy osoba stosująca obronę konieczną popełnia przestępstwo?
  • jakie są konsekwencje przekroczenia granic obrony koniecznej?
  • komu przysługuje prawo do obrony koniecznej?
  • jakie są warunki przyjęcia kontratypu obrony koniecznej?
  • jakie środki mogą zostać podjęte w ramach obrony koniecznej?
  • co oznacza bezpośredniość zamachu?
  • jakie są przesłanki uchylenia karalności bądź jej nadzwyczajnego złagodzenia w ramach przedmiotowego kontratypu?
  • czy w sytuacji pojedynku lub bójki ma miejsce możliwość zaistnienia obrony koniecznej?
  • jaki jest wpływ prowokacyjnego zachowania pokrzywdzonego?
  • kiedy jest możliwe wykluczenie zastosowania obrony koniecznej?
  • czy obrona konieczna możliwa jest w stanie nietrzeźwości?
  • jakie są obowiązki sądu w zakresie oceny obrony koniecznej?

 

Photo by Timothy Eberly on Unsplash

BRAK PRZESTĘPSTWA

Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem.

PRZEKROCZENIE GRANIC OBRONY KONIECZNEJ

W razie przekroczenia granic obrony koniecznej, w szczególności gdy sprawca zastosował sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

Nie podlega karze, kto przekracza granice obrony koniecznej, odpierając zamach polegający na wdarciu się do mieszkania, lokalu, domu albo na przylegający do nich ogrodzony teren lub odpierając zamach poprzedzony wdarciem się do tych miejsc, chyba że przekroczenie granic obrony koniecznej było rażące.

Nie podlega karze, kto przekracza granice obrony koniecznej pod wpływem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu.

PRAWO DO OBRONY KONIECZNEJ

Prawo do obrony koniecznej przysługuje tylko i wyłącznie zaatakowanemu i tylko osoba napadnięta ma prawo odpierać zamach wszelkimi dostępnymi środkami, które są konieczne do zmuszenia napastnika do odstąpienia od kontynuowania zamachu. Innymi słowy rzecz ujmując, prawo do obrony koniecznej przysługuje tylko i wyłącznie ofierze agresji i to bez względu na to, czy ofiara napaści pozostaje cały czas bierna, czy też stara się podjąć działania obronne. Ratio legis obrony koniecznej wiąże się bowiem z zapewnieniem ofierze możliwości podjęcia wszelkich działań chroniących ją przed atakiem, a nie, tworzyć po stronie napastnika uprawnienie pozwalające mu zneutralizować działania obronne ofiary, które uzna on za niewspółmierne do jego zamachu. Podzielnie stanowiska skarżącego prowadziłoby bowiem do niemożliwego do zaakceptowania wniosku, iż napastnik ma prawo do powstrzymania działań obronnych swej ofiary i co się z tym nierozłącznie wiąże, do zrealizowania pierwotnie zakładanego bezprawnego celu, który był katalizatorem jego działania. Taka teza stanowiłaby pogwałcenie fundamentów omawianej instytucji wyłączającej odpowiedzialność karną i jej podzielenie prowadziłoby w konsekwencji do osiągania prymatu bezprawia nad prawem.

(II AKa 23/19 – wyrok SA Katowice z dnia 07-02-2019)

WARUNKI PRZYJĘCIA KONTRATYPU OBRONY KONIECZNEJ

Dla przyjęcia kontratypu obrony koniecznej niezbędne jest działanie wyłącznie w celu obrony, a nie dla załatwienia osobistych porachunków (…). Choć obrona konieczna nie ma charakteru subsydiarnego, to jednak niezbędne jest, by miała charakter konieczny. Oznacza to, że musi być podjęta w taki sposób i takimi środkami, jakie są w konkretnej sytuacji niezbędne do odparcia zamachu. Odpierający bezprawny zamach na dobro chronione prawem powinien wybierać – o ile oczywiście ma możliwość wyboru – najmniej drastyczne ze skutecznych środków i sposobów obrony. Znamię konieczności obrony należy bowiem rozumieć jako wymóg wyboru takiego sposobu obrony, który wyrządzi napastnikowi szkodę najmniejszą z możliwych. O tym, czy w danym przypadku odpierający zamach wybrał dopuszczalny sposób obrony decyduje natomiast wiele różnych zmiennych, takich jak np. proporcja sił napastnika i odpierającego zamach, używane przez napastnika narzędzia, upór napastnika, a także to, jakimi możliwościami obrony dysponował w danej chwili odpierający zamach. Badając, czy sposób obrony był dopuszczalny, należy się odwołać do kryterium obiektywnego, tj. porównać zachowanie odpierającego zamach z potencjalnym, realizowanym w takich samych warunkach, zachowaniem zrównoważonego obywatela, akceptującego uznawany przez ustawodawcę system wartości.

(III KK 194/19 – wyrok SN – Izba Karna z dnia 12-03-2020)

OCENA ZACHOWANIA SIĘ OSOBY ATAKUJĄCEJ

Dla właściwej oceny zachowania sprawcy decydujące znaczenie ma ocena zachowania się osoby atakującej w całym przebiegu zdarzenia, a nie tylko w tym fragmencie, który bezpośrednio łączył się z zadaniem ciosu eliminującego przeciwnika.

(II AKa 12/19 – wyrok SA Szczecin z dnia 23-05-2019)

RODZAJ I SPOSÓB STOSOWANIA PODEJMOWANYCH ŚRODKÓW ZMIERZAJĄCYCH DO ODPARCIA ZAMACHU

Dla oceny niebezpieczeństwa zamachu podstawowe znaczenie ma motoryczna intensywność zamachu, na którą składają się takie cechy, jak użyte przez sprawcę środki, jego możliwości i kwalifikacje oraz determinacja w zakresie zrobienia zeń użytku, element zaskoczenia. Ponieważ napadnięty ma nie tylko prawo do obrony, ale i prawo do obrony skutecznej, może on użyć wszelkich środków i technik, które stworzą realną szansę na skuteczne odparcie zamachu. W szczególności mogą to być też środki i techniki, których napastnik nie używał, gdyż odpieranie zamachu nie jest „rycerskim pojedynkiem”, gdzie broń i techniki muszą być z góry ustalone. To napastnika obciąża ryzyko szkodliwych dlań następstw swego zamachu, dlatego też oceniając zdarzenie, nie wolno sugerować się rozmiarami tych następstw. Intensywność obrony może być tym większa, im większa jest intensywność zamachu, lub im większa jest wartość zaatakowanego dobra. Takie elementy, jak natężenie działań agresywnych, użyte środki zamachu, właściwości napastnika, jego stan odurzenia środkami narkotycznymi, w istotny sposób warunkują rodzaj i sposób stosowania podejmowanych środków zmierzających do odparcia zamachu.

(II AKa 29/17 – wyrok SA Wrocław z dnia 08-03-2017)

BEZPOŚREDNIOŚĆ ZAMACHU

Zamach tylko wtedy uprawnia do działań obronnych, gdy jest rzeczywisty, bezpośredni i bezprawny. Zamach bezpośredni to taki, który stwarza niebezpieczeństwo natychmiastowego naruszenia dobra chronionego prawem a zatem z zachowania napastnika jednoznacznie wynika, że przystępuje on do ataku. Jest on bezpośredni tak długo, jak długo trwa stan niebezpieczeństwa dla dobra prawnego, utrzymywany przez zachowanie napastnika. Prawo do obrony daje jedynie zamach rzeczywisty, to jest taki, który w danej chwili stwarza obiektywne zagrożenie dla dobra chronionego prawem.

(II AKa 211/12 – wyrok SA Białystok z dnia 11-12-2012)

Znamię bezpośredniości zamachu jest spełnione także wtedy, gdy po pierwszym ataku i krótkiej przerwie napastnicy zmierzają do powtórzenia ataku, a istnieje wysoki stopień prawdopodobieństwa, że zamiar swój zrealizują natychmiast lub w najbliższej chwili.

(II AKa 222/18 – wyrok SA Szczecin z dnia 10-01-2019)

PRZESŁANKI UCHYLENIA KARALNOŚCI BĄDŹ JEJ NADZWYCZAJNEGO ZŁAGODZENIA

Przesłankami uchylenia karalności bądź też nadzwyczajnego jej złagodzenia na podstawie przepisu art. 25 § 2 lub 3 KK są: strach lub wzburzenie usprawiedliwione okolicznościami zamachu, do których (w świetle orzecznictwa), należą m.in.: zaskoczenie, atak w nocy, niewiedza co do liczby napastników lub narzędzi przez nich używanych, obawa o życie. Każda agresja ze strony innej osoby wywołuje u atakowanego pewien rodzaj wzburzenia, zdenerwowania, czy obawy. Nie oznacza to jednak, że w każdym przypadku spełnione są warunki do zastosowania wobec sprawcy art. 25 § 2 lub 3 KK.

(II AKa 167/20 – wyrok SA Łódź z dnia 30-09-2020)

KONSEKWENCJE PRZEKROCZENIA GRANIC OBRONY KONIECZNEJ

Przekroczenie granic obrony koniecznej na skutek strachu nie powoduje wprawdzie uchylenia bezprawności czynu, ale skutkuje uchyleniem odpowiedzialności karnej za czyn będący następstwem działania w takim stanie.

(II AKa 299/18 – wyrok SA Wrocław z dnia 19-12-2018)

POJEDYNEK A OBRONA KONIECZNA

Skoro zarówno skazany, jak i pokrzywdzony zadawali sobie nawzajem ciosy i bronili się (między tymi mężczyznami miał miejsce „pojedynek”), w takiej sytuacji żadna ze stron nie może powoływać się na działanie w obronie koniecznej. Obie strony bowiem – tak czyniąc – dopuszczają się zamachów bezprawnych. Zastosowanie tej instytucji byłoby dopuszczalne dopiero wtedy, gdyby sąd ustalił, że jedna ze stron swoich zachowaniem polegającym na (jednoznacznym) odstąpieniu od atakowania wyraziła przez to chęć przerwania tej walki.

(III KK 458/18 – postanowienie SN – Izba Karna z dnia 03-10-2018)

UDZIAŁ W BÓJCE A OBRONA KONIECZNA

Utrwalony jest w doktrynie i przyjęty przez orzecznictwo pogląd, iż udział w bójce, a więc realizacja przez sprawcę ustawowych znamion przestępstwa z art. 158 KK wyklucza działanie w ramach kontratypu obrony koniecznej.

(II AKa 191/16 – wyrok SA Warszawa z dnia 23-08-2016)

PROWOKACYJNE ZACHOWANIE POKRZYWDZONEGO

Prowokacyjne zachowanie pokrzywdzonego nie może być utożsamiane z warunkami wskazanymi w art. 25 § 1 KK.

(II AKa 80/15 – wyrok SA Warszawa z dnia 15-04-2015)

WYKLUCZENIE WARUNKÓW DO ZASTOSOWANIA OBRONY KONIECZNEJ

Używanie narzędzia śmiercionośnego, takiego jak nóż, przeciwko sprawcom niegroźnych zaczepek, choćby bezprawnych, nie może skutkować przyjęciem kontratypu obrony koniecznej, jako nieproporcjonalne, tym samym niekonieczne.

(II AKa 85/13 – wyrok SA Łódź z dnia 13-06-2013)

OBRONA KONIECZNA W STANIE NIETRZEŹWOŚCI

Stan nietrzeźwości nie znosi sam przez się możliwości zaistnienia kontratypu obrony koniecznej, choć w takim przypadku koniecznym jest przy dokonywaniu ustaleń uwzględnienie, iż jednym z następstw spożycia alkoholu może być limitacja kontroli intelektualnej nad sferą emocjonalną czy też niewłaściwa, nadmierna ocena okoliczności zewnętrznych.

(II AKa 165/13 – wyrok SA Wrocław z dnia 12-06-2013)

OBOWIĄZKI SĄDU W ZAKRESIE OCENY OBRONY KONIECZNEJ

Obowiązkiem Sądu orzekającego w sprawie, przy przyjęciu, że zaistniała okoliczność wyłączająca bezprawność czynu, jest wnikliwe i wyczerpujące odniesienie się nie tylko do tego, że zaistniała obrona konieczna, ale bezwzględnie koniecznym jest ustosunkowanie się do tego, czy zachowanie broniącego się, do końca zdarzenia mieściło się w granicach (podkreślenie Sądu Apelacyjnego) tej obrony. Zawsze należy zbadać, w realiach konkretnej sprawy, czy zachowanie obronne nie przekroczyło – ewentualnie – współmierności do niebezpieczeństwa zamachu (eksces intensywny), bądź nie zachodziła koincydencja czasowa pomiędzy zamachem a podjętymi działaniami obronnymi, tzn. gdy działania takie były przedłużone na czas, w którym napastnik nie kontynuował już zamachu (eksces ekstensywny). (…) Podstawową kwestią w ramach oceny podjętego zachowania danej osoby, odpierającej rzeczywisty, bezprawny i bezpośredni zamach na jej dobro chronione prawem, jest świadomość broniącego, że odpiera taki zamach. Nieumyślna obrona konieczna jest bowiem pojęciowo, jak i na gruncie obowiązującego prawa wykluczona. Znamieniem obrony koniecznej niezbędnym także dla ustalenia, że granice tej obrony zostały przekroczone, jest działanie motywowane zamiarem odparcia zamachu. W wypadku przyjęcia przekroczenia granic obrony koniecznej nie można zapomnieć, że ma być ono zawinione, a więc sprawca, mając zamiar odparcia zamachu, ma świadomość i co najmniej godzi się na to (wystarczy zamiar ewentualny), że używa nadmiernego środka obrony do odparcia bezprawnego, bezpośredniego zamachu na dobro jednostki albo że jego działanie jest niewspółmierne w stosunku do napadu.

(II AKa 79/08 – wyrok SA Łódź z dnia 20-05-2008)